De meest voorkomende varianten van psychoanalytische psychotherapie zijn: 

• Kortdurende individuele psychotherapie.

Een kortdurende individuele psychoanalytische psychotherapie heeft meestal een vooraf duidelijk afgesproken aantal sessies. Tijdens de eerste sessies werk je met de therapeut aan het bepalen van een probleemgebied waaraan in de therapie zal worden gewerkt. Dit zorgt ervoor dat de behandeling een duidelijke structuur en doestelling heeft. De therapeut zal meer actief tussenkomen dan gebruikelijk is bij andere psychoanalytische behandelingen. Hij of zij zorgt ervoor dat je aandacht gericht blijft op de vooropgestelde probleemgebieden en zal actief samen met jou onderzoek doen naar bepaalde gevoelens, mechanismen en relatiepatronen. Er wordt van uitgegaan dat verandering op een bepaald probleemgebied uiteindelijk ook kan leiden tot verandering op andere gebieden.

• Langdurende individuele psychotherapie

In een langdurende individuele psychoanalytische psychotherapie is  het aantal sessies niet vooraf vastgelegd. De behandeling duurt enkele maanden tot enkele jaren. Je beslist in overleg met de therapeut wanneer de therapie kan worden beëindigd. De frequentie van de sessies varieert van eenmaal tot driemaal per week. Verschillende vormen en werkwijzen zijn mogelijk. 

Er wordt hier niet gewerkt vanuit een specifieke, vooraf vastgelegde focus. De houding van de therapeut is meestal minder actief en richtinggevend, meer ‘volgend’ en vertrekkend vanuit de thema’s die je zelf tijdens de sessies aanbrengt. Soms krijg je de opdracht vrij te associëren (vrijuit te vertellen wat er omgaat in je geest op het moment van de sessie), soms stelt de therapeut meer specifieke vragen of bepaalde richtlijnen voor de gesprekken. 

Het doel van deze therapieën is breder en ambitieuzer dan bij kortdurende psychotherapieën. Er wordt gestreefd naar veranderingen in de manier waarop je jezelf beleeft, in je persoonlijkheid en in de manier waarop je relaties aangaat. Er wordt van uitgegaan dat verschillende probleemgebieden met elkaar verweven zijn en dus best in hun verbinding met elkaar worden onderzocht. Doorgaans is het streven om een  persoonlijkheidsontwikkeling die op bepaalde gebieden ontspoorde of vastliep weer op gang te brengen.

• Psychoanalytische groepstherapie

Soms biedt het voordelen om deel te nemen aan een  groepsbehandeling. Een groepstherapie kan een behandeling op zich zijn. Het is ook mogelijk dat je tegelijk individueel en in groep werkt.  De individuele en de groepsbehandeling vullen elkaar dan aan en kunnen elkaar versterken. 

Bij een groepsbehandeling zijn het niet enkel de therapeut(en) die samen met jou nadenken over jou en je moeilijkheden, alle groepsleden doen dat. Het luisteren naar verschillende perspectieven op wat je over jezelf vertelt en van jezelf toont in de groep kan je eigen visie op jezelf uitdagen en verandering stimuleren. In een groep ben je er ook getuige van hoe anderen werken aan problemen die al dan niet herkenbaar zijn voor jou. Het denken over anderen en hun moeilijkheden, het opmerken hoe anderen op een gelijkaardige of juist heel andere wijze omgaan met gevoelens kan leiden tot een dieper inzicht in jezelf. Het kan je ook stimuleren om zaken anders te bekijken of aan te pakken. In groep worden patronen in relaties sneller duidelijk dan in een individuele psychotherapie omdat deze doorgaans in de interacties in de groep zichtbaar worden. Samen met de andere groepsleden en met de therapeut(en) hiernaar kijken en hierover denken kan inzicht en verandering versnellen.

Deel uitmaken van een groep mensen met het doel om anderen en jezelf beter te begrijpen en elkaar te stimuleren om te groeien en te veranderen is op zich een ervaring die heel wat kan teweegbrengen. Om ervoor te zorgen dat deze ervaring heilzaam kan zijn is veiligheid in de groep nodig. Die wordt gegarandeerd door de deskundigheid van de groepstherapeut(en) en door vooraf vastgelegde groepsregels, zoals regels van geheimhouding en begrenzing.

• Psychoanalytische gezins- of partnertherapie

Het kan aangewezen zijn om samen met je partner of met je gezin in therapie te gaan. Dat kan het geval zijn wanneer je problematiek sterke invloed heeft op de mensen waarmee je samenleeft. Of wanneer die belangrijke anderen zelf een sterke invloed hebben op je moeilijkheden. Soms kan het zinvol zijn om in een gezamenlijke therapie een diepgaand onderzoek te doen naar bepaalde patronen van communicatie en interactie die een bevredigend samenleven in de weg staan en de relatie in gevaar brengen. 

• Psychoanalytische psychotherapie in een residentieel kader

Op sommige behandelafdelingen in psychiatrische ziekenhuizen of daarbuiten (bijvoorbeeld in therapeutische gemeenschappen) wordt intensief psychoanalytisch psychotherapeutisch gewerkt. Je gaat dan met begeleiding van een team hulpverleners samenleven met een groep mensen met gelijkaardige of andere psychologische problemen. Dergelijke behandelingen bestaan ook onder de vorm van dagtherapie, waarbij je ’s avonds en overdag je leven thuis verder zet. Men noemt deze behandelvormen ook klinische psychotherapie en dagklinische psychotherapie. Dergelijke behandelingen zijn erg intensief. Ze zijn  aangewezen voor mensen met problemen die het leven ernstig belemmeren en die niet of onvoldoende reageren op de gebruikelijke minder intensieve therapieën. Vaak gaat het om ernstige problemen die diep in de persoonlijkheid verankerd zijn en die zich uiten in ernstig verstoorde relaties, zich herhalende ernstige problemen op gebied van studie en/of werk en in gedrag dat schadelijk is voor jezelf en/of anderen.

In deze behandelsettings wordt de individuele en/of groepstherapie waar dat zinvol lijkt aangevuld met gezins- of partnertherapie en met niet-verbale therapievormen zoals beeldende en creatieve therapie, muziek- of bewegingstherapie en/of dramatherapie. In de relaties met de therapeuten en met groepsleden worden relatiepatronen die moeilijkheden berokkenen zichtbaar. In de therapiesessies worden ze bespreekbaar gemaakt. Het behandelteam werkt intens samen met elkaar en ook met jou en met de groep waarin je behandeld wordt. Zo wordt geprobeerd om  je moeilijkheden op diverse levensgebieden meer en dieper te gaan begrijpen en om te zoeken naar wegen die groei en verandering mogelijk maken.